Zgodnie z art. 7.2 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami jedną z form ochrony zabytków jest uznanie za pomnik historii.
Uznanie obiektu przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej za Pomnik Historii oznacza nadanie danemu zabytkowi lub parkowi kulturowemu prestiżowej rangi ze względu na jego wartość dla kultury narodowej. Pomniki historii ustanawiane są od 1994 roku.
W dniu 6 października 2005 r. Rada Ochrony Zabytków przyjęła i zarekomendowała do stosowania dokument „Kryteria i procedury uznawania obiektu za Pomnik Historii”.
Dokument ten jest w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków i może być udostępniany zainteresowanym.
Zgodnie z zapisami w/w dokumentu zabytek zgłaszany do uznania za pomnik historii winie być zabytkiem nieruchomym „o znaczeniu ponadregionalnym, o dużych wartościach historycznych, naukowych i artystycznych, mający znaczenie dla polskiego dziedzictwa kulturalnego, utrwalony w świadomości społecznej i stanowiący źródło inspiracji dla kolejnych pokoleń”.
Ponadto powinny to być zabytki, które:
– zachowały pierwotną kompozycję przestrzenną lub uległy nieznacznym przekształceniom,
– są jednorodne stylowo lub o czytelnych i zharmonizowanych ze sobą nawarstwieniach,
– są należycie wyeksponowane w przestrzeni miejskiej lub krajobrazie i zachowały pierwotne relacje z otoczeniem,
– są dziełami wybitnych twórców, np. architektów, planistów, architektów krajobrazu, ogrodników,
– są dobrze zachowane lub w stanie pozwalającym na ich rewaloryzację,
– są przedmiotem troski konserwatorskiej.
Zgodnie z art. 15 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami:
1. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w drodze rozporządzenia, może uznać za pomnik historii zabytek nieruchomy wpisany do rejestru lub park kulturowy o szczególnej wartości dla kultury, określając jego granice.
2. Minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego może złożyć wniosek, o którym mowa w ust. 1, po uzyskaniu opinii Rady Ochrony Zabytków.
3. Cofnięcie uznania zabytku nieruchomego za pomnik historii następuje w trybie przewidzianym dla jego uznania.
W województwie lubelskim pomnikami historii są:
